Kỳ 2: Phong trào phản đối nhà máy xả thải gây ô nhiễm của tập đoàn Formosa – từ khủng hoảng truyền thông dẫn đến cuộc bạo loạn được dẫn dắt bởi Việt Tân và các thế lực phản động

Loa Phường

Ngày 07/04/2016, báo Hà Tĩnh, cơ quan ngôn luận của Đảng bộ Hà Tĩnh, đưa tin rằng cá nuôi ở thị xã Kỳ Anh vừa chết hàng loạt, gây thiệt hại hàng tỉ đồng cho các hộ nuôi. Theo bài báo, thì “lúc 12h đêm ngày 6/4 cá nuôi không có biểu hiện gì lạ nhưng từ khoảng 2h sáng 7/4 – khi nước thủy triều lên – thì cá lờ đờ và sau đó đồng loạt chết” [17].

Ngay sau đó, ngày 08/04/2016, hai báo điện tử Tầm Nhìn và Dân Trí bắt đầu đưa tin. Cả hai báo đều nhấn mạnh rằng rằng cá chết trong khu vực Vũng Áng, Hà Tĩnh, nơi nhà máy thép của tập đoàn Formosa đang hoạt động; và ám chỉ rằng nhà máy này làm cá chết. Cả hai tờ báo cũng cùng nhận định rằng “không chỉ cá nuôi trong lồng bè bị chết, mà cá tự nhiên trong vực này cũng chết hàng loạt”. Tuy nhiên, ảnh chụp của hai báo không cho thấy cá tự nhiên trong khu vực cũng chết ở mức “hàng loạt” như cá trong lồng nuôi [18].

Ngay sau đó, một loạt các báo khác - như Nghệ An 24h, Báo Đất Việt, Soha, Thời Báo Today… - cũng đồng loạt đưa tin. Các báo này chủ yếu dùng lại tin, ảnh và lời cáo buộc của báo Tầm Nhìn và báo Dân Trí. Trong số các báo vừa kể, báo Tầm Nhìn và Đất Việt trực thuộc VUSTA, còn báo Dân Trí và Soha trực thuộc hệ thống các trang tin điện tử của VCCorp.

Trong tháng đó, báo Tầm Nhìn và Dân Trí liên tục đăng bài mang tính định hướng, kích động dư luận chống tập đoàn Formosa và chống cách hành xử của nhà nước trong vụ việc. Chẳng hạn, ngày 24/04/2016, báo Dân Trí đặt nghi vấn rằng người Việt đã “mất chủ quyền ngay trên chính lãnh thổ Việt Nam”, khi không thể xử lý các nhà máy của tập đoàn Formosa một cách dứt khoát [19].

Cùng ngày 24/04/2016, hai thợ lặn tử vong do nhiễm độc sau khi làm việc ở vùng biển bị ô nhiễm. Hôm sau, ngày 25/04/2016, ông Chu Xuân Phàm, Giám đốc đối ngoại Công ty Formosa Hà Tĩnh, phát biểu rằng “Các bạn chọn tôm cá hay nhà máy?” trong chương trình của đài VTC. Hai biến cố này khiến dư luận phẫn nộ bùng lên. Cũng từ thời điểm này, người dân trên cả nước sợ ăn hải sản mua từ khu vực Hà Tĩnh – Quảng Bình, khiến ngư dân khu vực này chịu thiệt hại và nảy sinh tâm lý bất mãn.

Ngày 25/04/2016, ông Lý Thái Hùng, Chủ tịch đảng Việt Tân, đưa ra bình luận rằng trong vụ Formosa, nhà nước Việt Nam đang bao che cho “nhà thầu Trung Quốc [34]. Khi phát biểu như vậy, ông Hùng đã cố tình nhầm lẫn giữa Trung Quốc và Đài Loan, để kích động dư luận bằng tâm lý bài Trung Quốc. Hành động của ông Hùng bị phát hiện và bêu riếu trên nhiều blog [18]. Tuy nhiên từ sự hiệu triệu này, hàng loạt hệ thống truyền thông của Việt Tân hô hào rằng, vụ Formosa là cái chết báo trước của chế độ, là cơ hội vàng lật đổ cộng sản, huy động cả hệ thống quyên góp tài chính đổ tiền vào Việt Nam đầu tư cho chân rết “tổng phản công”. Đáng kể nhất là Việt tân lập quỹ quyên được trên 700 ngàn USD đã đổ hết vào cửa ông linh mục Nguyễn Thái Hợp với hy vọng lực lượng giáo dân của ông này sẽ làm nòng cốt bạo loạn, lập lại kỳ tích Xô Viết-Nghệ tĩnh khi xưa.

Ngày 26/04/2016, báo điện tử VTC News đưa tin rằng "phóng viên VTC cùng Trung tâm Quan trắc môi trường của Sở Tài nguyên & Môi trường Hà Tĩnh đã có mặt tại biển Vũng Áng để làm cuộc thử nghiệm thực tế, kết quả cho thấy, chỉ sau 2 phút, cá bơi trong nước biển đã bị chết" [20]. Để chứng minh, VTC đưa ra một clip thử nghiệm, trong đó cá chết sau 2 phút được thả vào nước biển. Tuy nhiên, ngày 27/04/2016, Sở Tài nguyên & Môi trường Hà Tĩnh ra công văn khẳng định rằng VTC đã đưa tin sai sự thật, vì "đoàn cán bộ của Trung tâm không tham gia thử nghiệm cũng như không chứng kiến việc thử nghiệm của nhóm phóng viênVTC News". Theo công văn, thì vào ngày 26/04, đoàn cán bộ của Trung tâm đã lấy mẫu nước biển và mẫu trầm tích, rồi niêm phong, bảo quản, chuyển ra Hà Nội để xét nghiệm, chứ không tham gia thử nghiệm mà VTC trình bày trong clip [20]. Một thời gian sau, một nhóm phóng viên Hà Tĩnh đã phát hiện ra rằng số cá “chết sau 2 phút được thả vào nước biển” trong clip của VTC là cá nước ngọt chứ không phải nước mặn. Như vậy VTC đã chủ động dàn dựng clip, đưa tin giả để kích động người dân.

Trong cùng khoảng thời gian đó, nhạc sĩ Tuấn Khanh, người đứng đầu một nhóm văn nghệ sĩ đối lập ở Việt Nam, đã dùng ảnh chụp cá chết dày đặc trên hồ Michigan năm 2008 để giả làm ảnh cá chết ở vùng biển Việt Nam, góp phần dấy lên dư luận phẫn nộ [18].

Cũng trong ngày 26/04/2016, hai ông Trương Minh Tam và Chu Mạnh Sơn, thành viên nhóm phản động Con đường Việt Nam, đi làm phóng sự về tình hình cá chết ở xã Kỳ Lợi, Kỳ Hà và giáo xứ Đông Yên, thị xã Kỳ Anh, tỉnh Hà Tĩnh theo chỉ đạo của tổ chức VOICE, Việt tân. Đến ngày 28/04, cả hai bị công an Hà Tĩnh bắt tạm giữ để điều tra.

Ngày 27/04/2016, MC Phan Anh, một nhân vật giải trí thân VTC [22], đăng clip giả mạo của VTC lên trang Facebook cá nhân của mình, và kêu gọi cộng đồng mạng phản đối tập đoàn Formosa. Lời kêu gọi của Phan Anh được hàng loạt ca sĩ diễn viên, người mẫu, nhà thiết kế… như Huỳnh Tuấn Anh, Chí Thiện, Lê Bê La, Thu Minh, Bảo Anh, Phi Thanh Vân, Ưng Hoàng Phúc, hai nhà thiết kế trẻ của thương hiệu Hulos… hưởng ứng [23].

Cùng ngày, một số thành viên chủ chốt của Diễn đàn Xã hội Dân sự ra một văn bản phản đối, mang tên “Tuyên bố về tội ác đầu độc biển miền Trung Việt Nam” [24]. Đồng thời một nhóm 6 người – gồm Dũng Phi Hổ (đảng Cộng hòa, thân Việt Tân), Nguyễn Phương Uyên, Quyet Ho, Hoàng Dũng (nhóm Con đường Việt Nam), Dao Thu và Nguyễn Lân Thắng (nhóm No-U Hà Nội) – ra lời kêu gọi “Xuống đường vì môi trường” vào ngày Chủ nhật, 01/05/2016 [21].

Trong ba ngày 28, 29 và 30/04/2016, hàng trăm ngư dân Quảng Bình đã biểu tình để phản đối tập đoàn Formosa [25][26][27]. Người biểu tình đến từ xã Cảnh Dương, Quảng Trạch, Quảng Bình, một vùng thờ cá voi nổi tiếng. Đoàn biểu tình mang cờ đỏ sao vàng và các biểu ngữ lớn in sẵn, một số trẻ em trong đoàn còn hát bài “Như có Bác Hồ trong ngày vui đại thắng”. Trong hai ngày 29 và 30, đoàn biểu tình dùng lưới chặn ngang Quốc lộ 1A, gây ách tắc giao thông. Theo các trang tin đối lập, thì nhóm ngư dân này biểu tình vì không còn ai mua cá của họ.

Ngày 29/04/2016, nghệ thuật đương đại Viet Art Space, gồm cả nghệ sĩ Việt Nam và nước ngoài, trình diễn tác phẩm "Nỗi đau của những con cá” tại Huế [28]. Trong tác phẩm, một người của nhóm này thoát y, trét sơn trắng đầy người, ngậm một con cá chết và bò trườn trên mặt đất. Việc trình diễn chấm dứt khi công an can thiệp.

Ngày 01/05/2016, đáp lại lời kêu gọi “Xuống đường vì môi trường”, đã có khoảng 2000 người biểu tình ở Hà Nội, khoảng 10 người ở Đà Nẵng và khoảng 1000 người ở TP.HCM [29]. Cả ba cuộc biểu tình nhanh chóng bị công an dẹp.

Chủ nhật tuần sau, ngày 08/05/2016, có vài trăm người biểu tình ở Hà Nội và TP.HCM, cũng nhanh chóng bị công an dẹp.

Ngày 30/06/2016, công ty Formosa Hà Tĩnh nhận lỗi, cam kết bồi thường 500 triệu USD. Tuy nhiên, phong trào phản đối tập đoàn Formosa của các tổ chức phản động vẫn chưa chịu từ bỏ “cơ hội ngàn vàng” của chúng

Ngày 04/07/2016, 24 tổ chức chống đối khoác danh ‘xã hội dân sự” cùng ký vào một bản tuyên bố chung, để lên án thái độ của chính quyền Việt Nam trong vụ việc [31]. Các tổ chức đồng ký tên vào bản tuyên bố có thể được chia thành 3 thế lực [32]: Một, là đảng Việt Tân và các tổ chức thân với họ – như HAEDC, Hội Cựu Tù nhân Lương tâm và Hội Bầu bí Tương thân; Hai, là các nhóm tôn giáo thuộc Hội đồng Liên tôn, bao gồm các tổ chức Công giáo, Tin Lành, Phật giáo, Cao Đài, Phật giáo Hòa hảo; Ba, là các tổ chức thuộc thế lực của VUSTA và Viện IDS cũ, bao gồm Bauxite Việt Nam, Diễn đàn Xã hội Dân sự Việt Nam và Văn đoàn Độc lập.

Trong ba thế lực này, giới trí thức cung cấp tính chính danh cho phong trào, Việt Tân cung cấp tài chính và người sách động biểu tình tại địa phương, còn tôn giáo cung cấp đám đông cho các cuộc biểu tình xảy ra sau đó.

Ngày 07/07/2016, 3000 người Công giáo thuộc giáo xứ Cồn Sẻ, Quảng Bình biểu tình tại địa phương. Linh mục quản xứ dẫn đầu đoàn biểu tình. Nhóm Nguyễn Trung Trực (thành viên Việt Tân và HAEDC) phụ trách làm truyền thông. Người biểu tình mặc mẫu áo “cá chết” do đảng Việt Tân thiết kế. Khi cảnh sát và người biểu tình bắt đầu giao tranh bằng gạch đá và dùi cui, cuộc biểu tình bùng phát thành bạo động [32].

Ngày 07/08/2016, hưởng ứng lời kêu gọi “Một ngày vì môi trường” của Ban Công lý và Hòa bình Giáo phận Vinh, hàng vạn người Công giáo ở Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình đã biểu tình đòi các nhà máy của tập đoàn Formosa đóng cửa.

Từ thời điểm này, phong trào biểu tình ở miền Trung coi như được tiếp quản bởi phía Việt Tân và Công giáo. Trong mỗi cuộc biểu tình, các linh mục quản xứ, được Việt Tân tài trợ, dẫn đầu hàng vạn giáo dân. Giáo dân chỉ mang cờ Công giáo, không mang cờ Việt Nam, thậm chí có cờ vàng ba sọc. Những người không Công giáo xuất hiện trong đoàn biểu tình có thể bị đánh.

Các cuộc biểu tình đôi lúc bùng phát thành bạo động. Chẳng hạn, trong hai cuộc biểu tình ngày 26/01 và 27/02/2017, giáo dân chăng lưới chặn ngang Quốc lộ, và dùng gậy gộc, gạch đá đánh bất cứ người dân nào định đi qua. Ngoài ra, Việt Tân cũng tài trợ tiền để các giáo xứ miền Trung xây dựng bến phà, cầu đường, nhằm biến mỗi giáo xứ thành một pháo đài biệt lập với bên ngoài [32]. Phong trào biểu tình, bạo động này chỉ chấm dứt vào cuối tháng 07/2017, khi công an bắt giam một loạt các thành viên của Việt Tân và HAEDC chuyên dẫn đầu đoàn biểu tình, bạo động [33].

Ngoài ra, nhóm Green Trees của Phạm Đoan Trang cũng tham gia phong trào này bằng một loạt các hoạt động, trải từ tháng 04/2016 đến tháng 06/2017. Các hoạt động này đã được liệt kê trong bài về Green Trees trên blog Lịch sử Xã hội Dân sự Việt Nam [35]  và trở thành báo cáo “nhân quyền” bằng quyển sách gửi tới các tổ chức nhân quyền quốc tế nhằm vận động can thiệp vào Việt Nam. Ngoài ra, ngay sau cuộc biểu tình ngày 01/05/2016, Phạm Đoan Trang đã gọi phong trào phản đối tập đoàn Formosa là “Cách mạng Cá”. Theo các blog ủng hộ chính quyền, thì lối dùng từ này cho thấy bà Trang muốn dùng phong trào biểu tình phản đối Formosa để làm “cách mạng đường phố” nhằm lật đổ chế độ [36]. Từ thời điểm đó, cụm từ “Cách mạng Cá” được dùng phổ biến trong các hội đoàn chính trị đối lập Việt Nam.

Có thể nói, từ vụ ô nhiễm môi trường nghiêm trọng do Formosa gây ra, sự khủng hoảng từ khâu truyền thông không kiểm soát được đã gây thiệt hại nghiêm trọng, mọi mặt tới người dân miền Trung, gây khủng hoảng xã hội, tiếp tay cho Việt tân và các thế lực phản động ở trong ngoài nước đang “ẩn nấp chờ thời” bùng nổ, công khai toàn bộ lực lượng với hy vọng biến nó thành “cách mạng cá” làm sụp đổ thể chế chính trị Việt Nam. “Cách mạng cá” thất bại, người ta thấy Nguyễn Thái Hợp vẫn cố làm quá chót bằng màn chu du khắp thế giới với ban bệ nòng cốt và dàn hotgirl của Việt Tân hy vọng vận động thế giới Tây phương can thiệp, giúp họ lật đổ chế độ cộng sản sau khi họ đã dốc toàn lực vào vào canh bạc bất thành.

Chú thích

[17] "Thị xã Kỳ Anh: Cá chết hàng loạt, thiệt hại tiền tỷ" - Báo Hà Tĩnh, 07/04/2016

http://baohatinh.vn/nong-nghiep/thi-xa-ky-anh-ca-chet-hang-loat-thiet-hai-tien-ty/111853.htm

[18] "Xem xét lại “Thủy triều dư luận” xung quanh vụ cá chết ở ven biển miền Trung" - Book Hunter, 29/04/2016

http://bookhunterclub.com/xem-xet-lai-thuy-trieu-du-luan-xung-quanh-vu-ca-chet-o-ven-bien-mien-trung/

[19] "Phải chăng, chúng ta đã mất “chủ quyền” ngay trên chính lãnh thổ Việt Nam?" - Dân Trí, 24/04/2016

http://dantri.com.vn/dien-dan/phai-chang-chung-ta-da-mat-chu-quyen-ngay-tren-chinh-lanh-tho-viet-nam-20160424090606778.htm

[20] "’Video cá chết sau 2 phút của VTC1’ đã thông tin sai lệch" - 28/04/2016

https://baomoi.com/video-ca-chet-sau-2-phut-cua-vtc-1-da-thong-tin-sai-lech/c/19242592.epi

[21] "Vạch mặt âm mưu nhóm người đứng đằng sau cuộc kêu gọi biểu tình về môi trường" - Nguyentandung.org, 01/05/2016

http://nguyentandung.org/vach-mat-am-muu-nhom-nguoi-dung-dang-sau-cuoc-keu-goi-bieu-tinh-ve-moi-truong.html

[22] "MC Phan Anh: “Tôi không còn đam mê làm MC Giải trí“" - VOV, 30/05/2017, 15:06

Bài có đoạn: "Phan Anh luôn nghĩ mình là người của VTC, đến giờ tôi vẫn dùng địa chỉ mail phananhvtc. Tôi vẫn luôn nhớ những ấn tượng tốt đẹp và giữ những mỗi quan hệ thân thiết với bạn bè cùng làm VTC từ thời đầu".

https://vov.vn/van-hoa/nghe-si/mc-phan-anh-toi-khong-con-dam-me-lam-mc-giai-tri-630171.vov

[23] "Sao Việt lên tiếng về môi trường biển từ sự kiện Formosa" - Sunflower.vn, 29/04/2016

http://sunflower.vn/sao-viet-len-tieng-ve-moi-truong-bien-nhan-su-kien-formosa/

[24] "TUYÊN BỐ VỀ TỘI ÁC ĐẦU ĐỘC BIỂN MIỀN TRUNG VIỆT NAM", 27/04/2016

https://xuandienhannom.blogspot.com/2016/04/tuyen-bo-ve-toi-ac-au-oc-bien-mien.html

[25] "TIN NÓNG: Đã có biểu tình về thảm họa môi trường ở Quảng Bình" – Truyền thông Chúa Cứu Thế, 28/04/2016

http://tinhdongchuacuuthe.com/tin-nong-da-co-bieu-tinh-ve-tham-hoa-moi-truong-o-quang-binh/

[26] "Ngày thứ 2 liên tiếp người dân biểu tình ở Quảng Bình" - Dân Luận, 29/04/2016

https://www.danluan.org/tin-tuc/20160429/ngay-thu-2-lien-tiep-nguoi-dan-bieu-tinh-o-quang-binh

[27] "Quảng Bình: Hàng trăm người dân làng biển Xuân Hòa giăng lưới chặn quốc lộ" – Dân Luận, 30/04/2016

https://www.danluan.org/tin-tuc/20160430/quang-binh-hang-tram-nguoi-dan-lang-bien-xuan-hoa-giang-luoi-chan-quoc-lo

[28] Nỗi đau của những con cá” bị ngưng biểu diễn tại Huế" - Thoibao.today, 29/04/2016

http://thoibao.today/paper/noi-dau-cua-nhung-con-ca-bi-ngung-bieu-dien-tai-hue-412891

[29] "Công an trấn áp các cuộc biểu tình vì môi trường trên cả nước" - Dân Luận, 01/05/2016

https://www.danluan.org/tin-tuc/20160430/cong-an-tran-ap-cac-cuoc-bieu-tinh-vi-moi-truong-tren-ca-nuoc

[30] "Hậu Formosa, ca sĩ Tim tung phim ngắn lên án việc nhà máy hủy hoại môi trường" - Sao Star, 01/07/2016

https://saostar.vn/dien-anh/hau-formosa-ca-si-tim-tung-phim-ngan-len-viec-nha-may-huy-hoai-moi-truong-591856.html

[31] "Tuyên bố của các Tổ chức xã hội dân sự và chính trị Việt Nam về thái độ của nhà cầm quyền trước thảm họa ô nhiễm môi trường biển", 04/07/2016

http://www.vietnamhumanrightsdefenders.net/2016/07/05/tuyen-bo-cua-cac-to-chuc-xa-hoi-dan-su-va-chinh-tri-viet-nam-ve-thai-do-cua-nha-cam-quyen-truoc-tham-hoa-o-nhiem-moi-truong-bien/

[32] "Hồ sơ Nguyễn Trung Trực" - Blog Lịch sử Xã hội Dân sự Việt Nam, 29/12/2017

https://lichsuxahoidansuvietnam.wordpress.com/2017/12/29/ho-so-nguyen-trung-truc/

[33] “Hội Anh em Dân chủ” - Blog Lịch sử Xã hội Dân sự Việt Nam, 08/01/2018

https://lichsuxahoidansuvietnam.wordpress.com/2018/01/08/hoi-anh-em-dan-chu/

[34] "Đảng Việt Tân nhận định về vụ cá chết hàng loạt ở bãi biển miền Trung" - 25/04/2016

https://chantroimoimedia.com/2016/04/25/dang-viet-tan-nhan-dinh-ve-vu-ca-chet-hang-loat-o-bai-bien-mien-trung/

[35] "Vì Một Hà Nội Xanh (Green Trees)" - Blog Lịch sử Xã hội Dân sự Việt Nam, 15/03/2018

https://lichsuxahoidansuvietnam.wordpress.com/2018/03/15/vi-mot-ha-noi-xanh-green-trees/

[36] "Cơn hoang tưởng “cách mạng cá” của Đoan Trang và đồng bọn" - Blog Hoàng Thị Nhật Lệ, 08/05/2016

http://hoangthinhatle.com/bai-noi-bat/con-hoang-tuong-cach-mang-ca-cua-doan-trang-va-dong-bon/